نظریه خلق قرآن
نظریه خَلقِ قرآن نظریه‌ای کلامی که قرآن را اصوات و حروفی می‌داند که خداوند آنها را خلق کرده و بر پیامبر(ص) نازل کرده است. این نظریه در تقابل با نظریه قدیم یا ازلی بودن قرآن است.
معتزله از مدافعان اصلی نظریه خلق قرآن‌اند اما اهل حدیث و اشاعره با آن مخالفند و قرآن را قدیم و غیرمخلوق می‌دانند.
شیعیان امامیه به پیروی از امامان(ع) خود از دیدگاه خلق و حدوث قرآن دفاع کرده‌اند؛ اما به توصیه آنان از درگیر شدن در این مناقشات دوری کرده‌اند.
توضیح نظریه
بر اساس نظریه خلق قرآن، -در برابر نظریه قدیم و ازلی بودن آن- قرآن مخلوق خدا است و نباید قدیم پنداشته شود. مدافعان این نظریه، قرآن را همان اصوات و حروف منظمی می‌دانند که خداوند در قالب وحی بر پیامبر(ص) نازل کرده است.
در تقابل با این نظریه، گروهی از متکلمان و اهل حدیث، قرآن را قدیم دانسته و آن را از صفات ذاتی خداوند به حساب می‌آورند. این گروه قرآن را معنای اَزلی (نه اصوات و حروف منظم) به حساب می‌آورند که حقیقت واحدی برای کتاب‌های آسمانی است. به باور آنها، قرآنی که خوانده و شنیده می‌شود، حادث و حاکی از کلام قدیم خدا است.
اختلاف نظر متکلمان
مشهور است که نخستین بار جعد بن درهم و پس از او جهم بن صفوان نظریه خلق قرآن را مطرح کرده‌اند. معتزله با قبول نظریه خلق قرآن، شواهد قرآنی این نظریه را گردآوری نموده و از آن به شیوه عقلی دفاع کردند. به باور معتزله، اگر کسی قرآن را کلمه قدیم خدا بداند، به گروهی از مسیحیان که عیسی(ع) را کلمه قدیم خدا می‌دانند، کمک کرده است.
اهل حدیث و فرقه‌های کلامی حشویه و کلابیه و گروهی از عالمان اهل سنت مانند احمد بن حنبل و ابوالحسن اشعری، از مخالفان نظریه خلق قرآن هستند و بر قدیم و غیرمخلوق بودن کلام الهی اصرار می‌ورزند.
امامیه با قدیم بودن قرآن مخالف است و از حدوث و خلق قرآن دفاع می‌کند اما با این حال چنانکه شیخ مفید نوشته، متفکران امامیه به خاطر پرهیز از این سوءتفاهم که مخلوق بودنِ قرآن به معنای ساختگی بودنش تلقی شود، از مخلوق خواندنِ قرآن خودداری می‌کنند.
دلایل خلق قرآن
برخی از ادله‌ای که مدافعان نظریه خلق و حدوث قرآن ارائه کرده‌اند، بدین شرح است:
دلایل عقلی:
- کلام از جنس حروف و اصواتی است که نبوده و سپس موجود شده و بعد از مدتی معدوم می‌شود و در همان بازه زمانی که موجود است شنیده می‌شود و قبل و بعد از آن درک نمی‌شود. بنابراین چنین چیزی حتما حادث است؛ چرا که حادث یعنی چیزی که نبوده و سپس بود شده است.
- کلام دارای حروفی است که نسبت به هم تقدم و تأخر دارند؛ مثلا در «الحمد» با پنج حرف روبرو هستیم که برخی از آنها مقدم بر برخی دیگر هستند. همین تقدم و تأخر است که «الحمد» را از «المدح» متمایز می‌سازد. همین میزان از تقدم و تأخر و ترتیب میان حروف به فاصله زمانی نیاز دارد و در نتیجه، مجموع آن کلام، حادث است نه قدیم.
دلایل نقلی:
- خداوند در چند آیه، قرآن را «ذکر» معرفی کرده و در آیات دیگر «ذکر» را «مُحدَث» خوانده است؛ پس قرآن مخلوق و حادث است نه قدیم و قائم به ذات.
- خداوند در آیاتی، قرآن را «حدیث» خوانده است؛ در نتیجه، قرآن نبوده و سپس به وجود آمده و حادث شده است.
- خداوند در آیاتی از قرآن، از نسخ و تغییر آیات خبر داده است و این با حدوث قرآن سازگار است نه با قدیم بودنش.
پیامدهای سیاسی نظریه خلق قرآن
اختلاف کلامی و عقیدتی درباره مخلوق بودن یا قدیم بودن قرآن، پیامدهای سیاسی قابل توجهی در میان مسلمانان داشت. بنا بر آنچه در کتاب‌های تاریخی گزارش شده، ابن ابی دؤاد بسیاری از خلفای عباسی، یعنی مأمون، معتصم و واثق را بر آن داشت تا مردم را درمورد اعتقاد به نظریه خلق قرآن بیازمایند. خلفای عباسی با تأیید و ترویج نظریه خلق قرآن، به تفتیش عقاید عالمان و قاضیان و اشخاص برجسته اقدام کردند و مخالفان را شکنجه و تبعید کردند و یا به قتل رساندند. این دوران، عصر محنت خوانده می‌شود. سرانجام متوکل عباسی به خلافت رسید و مانع از بحث و نظر در باب خلق قرآن شد و به دوره محنت پایان داد. وی ابن ابی دؤاد را از این مقام عزل و اموالش را مصادره نمود.
واکنش امامان شیعه
بر اساس نامه‌ای از امام هادی(ع)، گفته شده امامان(ع) به صورت ضمنی با قدیم دانستن قرآن مخالفت نمودند اما در عین حال شیعیان را از بحث در این موضوع نهی کردند تا از این طریق، شیعیان را از مناقشات بی‌فایده و مُضرّ و خطرات احتمالی آن دور نمایند. امام دهم شیعیان در نامه مذکور، بحث درباره خلق قرآن را فتنه‌ای دانسته که باید از آن دوری جُست. در همین زمینه به روایاتی از امام رضا(ع) نیز استناد شده است که در آنها، امام هادی(ع) از خالق یا مخلوق خواندن قرآن دوری جُسته و از بحث در این باره نهی کرده است. بخش قابل توجهی از روایات امامان(ع) در باب «خلق قرآن»، در جلد۹۲ بحار الانوار به ثبت رسیده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۷، ص۵۶.
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۷، ص۵۶.
- ↑ جرجانی، شرح مواقف، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۹۲.
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷.
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷.
- ↑ ابن سهل، الاوائل، ۱۴۰۷ق، ص۲۵۱-۲۵۲.
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷-۳۵۸؛ جرجانی، شرح مواقف، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۹۲.
- ↑ ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیۀ، دار الفکر العربی، ص۱۴۸.
- ↑ قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۳۵۷؛ جرجانی، شرح مواقف، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۹۲.
- ↑ شیخ مفید، أوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۲-۵۳.
- ↑ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۱۵-۲۱۶.
- ↑ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ سوره حجر، آیه۹؛ سوره انبیاء، آیه۵۰؛ سوره یس، آیه۶۹.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۲؛ سوره شعراء، آیه۵.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۷، ص۸۷.
- ↑ سوره مزمل، آیه۲۳؛ سوره اعراف، آیه۱۸۵.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۷، ص۸۹.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۰۶.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۷، ص۸۹.
- ↑ ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۵۱۹.
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ۱۳۷۵ش، ج۱۳، ص۵۷۵۱-۵۷۵۸؛ خرم، «عصر محنت»، ۱۳۹۱ش، ص۸۰-۸۱؛ مشکور، سیر کلام در فرق اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۲۷؛ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۳، ص۶۱۴-۶۲۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۳، ص۶۱۴.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۳، ص۶۲۴-۶۲۵؛ ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیة، دار الفکر العربی، ص۱۴۸.
- ↑ ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۵۱۹.
- ↑ نورمحمدی، «واکاوی تاریخی تفاوت مواجهه امام هادی(ع) و معتزله با مسئله خلق قرآن»، ص۱۲۴-۱۲۵
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۱۱۸؛ صدوق، الأمالی، مؤسسة البعثة، ج۱، ص۶۳۹-۶۴۰.
- ↑ نورمحمدی، «واکاوی تاریخی تفاوت مواجهه امام هادی(ع) و معتزله با مسئله خلق قرآن»، ص۱۲۴-۱۲۵.
- ↑ صدوق، الأمالی، مؤسسة البعثة، ج۱، ص۶۳۹.
- ↑ صدوق، الأمالی، مؤسسة البعثة، ج۱، ص۶۳۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، صص۱۱۷-۱۲۱.
- ↑ کسی که مذهب معتزله را مذهب رسمی خلافت عباسی قرار داد.(ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۵۱۹.)
منابع
- ابن سهل، حسن بن عبدالله، الاوائل، دار الکتب العلمیۀ، ۱۴۰۷ق.
- ابوزهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیۀ،دار الفکر العربی، بی‌تا.
- ترمانینی، عبدالسلام، رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه علی‌اکبر امامی حجتی و مصطفی شفیعی، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- جرجانی، میر سید شریف، شرح مواقف، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
- حمصی رازی، سدیدالدین، المنقذ من التقلید، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۲ق.
- خرم، فاطمه، «عصر محنت»، مجله فرهنگ پژوهش، ش۱۱، بهار۱۳۹۱ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمد، الأمالی، مؤسسة البعثة، بی‌تا.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۵ش.
- قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، الدار المصریة، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، انتشارات موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مشکور، محمدجواد، سیر کلام در فرق اسلام، انتشارات شرق، ۱۳۶۸ش.
- نورمحمدی، مهدی، «واکاوی تاریخی تفاوت مواجهه امام هادی(ع) و معتزله با مسئله خلق قرآن»، فصلنامه شیعه‌پژوهی، شماره۱۱، تابستان۱۳۹۶ش.